توصیهها و سفارشات ائمه اطهار(ع) پیرامون این فریضه انسانساز مشوق ارزشمندی است که انگیزه کار و تلاش در نهادینه کردن نماز در زندگی فرد و جامعه را مضاعف میکند.
آنچه در پی میآید، گزیدهای از سخنان گهربار ائمه اطهار(ع) در خصوص مفهوم نماز و جایگاه معنوی و تأثیرات مادی آن برای مؤمنین است.
ستون دین
قال رسول الله صلى الله عليه و آله :
مَثَلُ الصَّلَاةِ مَثَلُ عَمُودِ الْفُسْطَاطِ إِذَا ثَبَتَ الْعَمُودُ نَفَعَتِ الْأَطْنَابُ وَ الْأَوْتَادُ وَ الْغِشَاءُ وَ إِذَا انْكَسَرَ الْعَمُودُ لَمْ يَنْفَعْ طُنُبٌ وَ لَا وَتِدٌ وَ لَا غِشَ (1)
پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: نقش نماز، نظير ستون خيمه است: اگر ستون پا بر جا باشد، طنابها، ميخها، و سراپرده نيز سودمند خواهند بود، و اگر ستون بشكند، طناب، ميخ و پرده كارساز نخواهند بود.
سیمای دین
عن جعفر عن ابيه قال: قال رسول الله صلى الله عليه و آله:
لِكُلِّ شَيْءٍ وَجْهٌ وَ وَجْهُ دِينِكُمُ الصَّلَاةُ فَلَا يَشِينَنَّ أَحَدُكُمْ وَجْهَ دِينِهِ ... (2)
امام صادق (عليه السلام) از پدرشان امام باقر (عليه السلام) نقل كرده اند كه پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود:
هر چيزى چهرهاى دارد، چهره دين شما نماز است، پس هرگز كسى از شما، سيماى دينش را زشت نشان ندهد...
فروغ دیده پیامبر(ص)
قره عين النبى قُرَّةَ عَيْنِي فِي الصَّلَاةِ- وَ حَبَّبَ إِلَيَّ الصَّلَاةَ- كَمَا حَبَّبَ إِلَى الْجَائِعِ الطَّعَامَ وَ إِلَى الظَّمْآنِ الْمَاءَ- وَ إِنَّ الظَّمْآنَ إِذَا شَرِبَ رَوِيَ- وَ أَنَا لَا أَشْبَعُ مِنَ الصَّلَاةِ (4)
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود:
خداوند نور چشم مرا در نماز قرار داد و نماز را برای من دوست داشتنى کرد، همانگونه كه «طعام» را براى گرسنه و آب را براى تشنه. گسنه با خوردن سير، و تشنه بانوشيدن سيراب میشود، اما من هرگز از نماز سير نمىشوم.
نخستین عملی که بررسی میشود
عن على قال : قال رسول الله صلى الله عليه و آله :
ان عمود الدين الصلوة و هى اول ما ينظر فيه من عمل ابن آدم فان صحت نظر فى عمله و ان لم يصح لم ينظر فى بقية عمله . (5)
امام على (عليه السلام ) از رسول خدا صلى الله عليه و آله نقل مى كنند كه فرمود:
ستون دين نماز است و از بین اعمال انسان (در رستاخيز)، نماز نخستين عملى است كه مورد رسيدگى قرار مىگيرد، اگر صحيح بود، ساير اعمال نيز مورد توجه قرار خواهد گرفت ، وگرنه باقى اعمال نيز مردود خواهد بود.
سبک شمارنده نماز
قال ابوالحسن الاول :
إِنَّهُ لَمَّا حَضَرَ أَبِيَ الْوَفَاةُ قَالَ لِي يَا بُنَيَّ- إِنَّهُ لَا يَنَالُ شَفَاعَتَنَا مَنِ اسْتَخَفَّ بِالصَّلَاةِ (6)
امام هفتم (عليه السلام ) مى فرمايد: پدرم در واپسين لحظههاى حيات خود به من فرمود:
فرزندم! هر كس نماز را سبك شمارد، به شفاعت ما دست نخواهد يافت .
مانند کلاغ
عن ابى جعفر قال :
نبينا عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ بَيْنَا رَسُولُ اللَّهِ ص جَالِسٌ فِي الْمَسْجِدِ إِذْ دَخَلَ رَجُلٌ فَقَامَ يُصَلِّي فَلَمْ يُتِمَّ رُكُوعَهُ وَ لَا سُجُودَهُ فَقَالَ ص نَقَرَ كَنَقْرِ الْغُرَابِ لَئِنْ مَاتَ هَذَا وَ هَكَذَا صَلَاتُهُ- لَيَمُوتَنَّ عَلَى غَيْرِ دِينِ (7)
امام باقر (عليه السلام ): نقل مى فرمايد كه پيامبر خدا صلى الله عليه و آله در مسجد نشسته بودند، ناگهان مردى وارد شد و به نماز ايستاد، اما ركوع و سجودش را شتابزده و ناتمام انجام مىداد، رسول اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: او مانند كلاغ منقار به زمين زد، اگر او بميرد و نمازش همينگونه باشد، قطعا به غير دين من مرده است .
کاهلی در نماز
عن الباقر:
لَا تَقُمْ إِلَى الصَّلَاةِ مُتَكَاسِلًا وَ لَا مُتَنَاعِساً وَ لَا مُتَثَاقِلًا فَإِنَّهَا مِنْ خِلَالِ النِّفَاقِ (8)
امام باقر (عليه السلام):
با حال خسته، خوابآلوده و كاهلانه نماز مگذار، كه اينها از روزنههاى نفاق است ...
قال النبى صلى الله عليه و آله :
َسْرَقُ النَّاسِ فَرَجُلٌ يَسْرِقُ مِنْ صَلَاتِهِ تُلَفُّ كَمَا تُلَفُّ الثَّوْبُ الْخَلَقُ فَتُضْرَبُ بِهَا وَجْهُهُ ...(10)
پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود:
بدترين دزد، كسى است كه، بهخاطر شتاب زدهگى - از نماز خود مىدزدد، نماز چنين انسانى ، همچون جامه مندرسى در هم پيچيده شده به صورت او پرتاب مى گردد.
غیبت و نماز
عن النبى الكريم صلى الله عليه و آله :
مَنِ اغْتَابَ مُسْلِماً أَوْ مُسْلِمَةً- لَمْ يَقْبَلِ اللَّهُ صَلَاتَهُ وَ لَا صِيَامَهُ أَرْبَعِينَ يَوْماً وَ لَيْلَةً- إِلَّا أَنْ يَغْفِرَ لَهُ صَاحِبُهُ
(13)
پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله: كسى كه پشت سر مرد يا زن مسلمانى غيبت كند، تا چهل روز نماز و روزهاش را، خدا قبول نمىكند، مگر آن كه آن مسلمان او را ببخشد.
نماز و احترام به والدین
قال الصادق عليه السلام:
مَنْ نَظَرَ إِلَى أَبَوَيْهِ نَظَرَ مَاقِتٍ وَ هُمَا لَهُ ظَالِمَانِ لَمْ يَقْبَلِ اللَّهُ تَعَالَى لَهُ صَلَا ه(14)
امام صادق (عليه السلام ) فرمود: كسى كه به پدر و مادرش - كه در حق او ستم كردهاند - به چشم كينه بنگرد، خدا هيچ نمازى را از او قبول نمیکند.
تفاوت دو نماز
عن النبى الكريم صلى الله عليه و آله :
ان الرجلين من امتى يقومان فى الصلوة و ركوعهما و سجودهما واحد و ان مابين صلو تيهما مابين السماء و الارض (15)
پيامبراكرم صلى الله عليه و آله: چه بسا دو نفر از امت من به نماز مى ايستند، ركوع و سجودشان - در ظاهر - يكسان است، اما ميان نماز آن دو، تفاوتى مانند فاصله زمين و آسمان است!
نشانه پذیرش نماز
روى اصحابنا عن ابى عبد الله ، قال :
من احب ان يعلم اقبلت صلوته ام لم بقتل ؟ فلينظر هل منعته صلوته عن الفحشاء و المنكر؟ فبقدر ما منعته قبلت منه (17)
بزرگان شيعه از امام صادق (عليه السلام ) نقل كرده اند كه فرمود:
کسی که مى خواهد بداند: آيا نمازش قبول شده يا نه، بايد ببيند آيا نمازش او را از، گناهان باز ميدارد؟
به هر اندازه باز دارنده باشد به همان اندازه نماز او پذيرفته شده است .
نماز و پاکدامنی
كَمْ مِنْ رَكْعَةٍ طَوِيلَةٍ فِيهَا بُكَاءٌ وَ خَشْيَةٌ مَا تُسَاوِي عِنْدَ اللَّهِ فَتِيلًا حِينَ نَظَرْتَ فِي قَلْبِهِ فَوَجَدْتَهُ إِنْ سَلَّمَ مِنْ صَلَاتِهِ وَ بَرَزَتْ لَهُ امْرَأَةٌ وَ عَرَضَتْ لَهُ نَفْسَهَا أَجَابَهَا وَ إِنْ عَامَلَهُ مُؤْمِنٌ خَاتَلَه (18)
حق سبحانه به داوود مىفرمود:
چه بسيار ركعتهاى طولانى خاشعانه كه نمازگزارى انجام داده باشد، اما نزد من به اندازه فتيلى نمىارزد، وقتى من به قلب او نظر كرده مىبينم: تا از سلام نماز فارغ شد، اگر زنى خود را به او عرضه نمايد، او را اجابت خواهد و اگر مؤمنى با او معامله كند، به او خيانت خواهد نمود.
نماد همه اعمال
امير المومنين عليه السلام :
ِ صَلِّ الصَّلَاةَ لِوَقْتِهَا الْمُؤَقَّتِ لَهَا وَ لَا تُعَجِّلْ وَقْتَهَا لِفَرَاغٍ وَ لا تُؤَخِّرْهَا عَنْ وَقْتِهَا لِاشْتِغَالٍ وَ اعْلَمْ أَنَّ كُلَّ شَيْءٍ مِنْ عَمَلِكَ تَبَعٌ لِصَلَاتِک (20)
امير المومنين (عليه السلام): نماز را در وقت تعيين شدهی آن به جاى آور، بهخاطر فراغت شتاب مكن! و به بهانهی كار و مشغله ، به تاخير ميانداز! بدان كه همه اعمال تو به «نماز» بستگی دارد.
همگرایی با نماز
عن على (عليه السلام) قال:
إِنَّ الْإِنْسَانَ إِذَا كَانَ فِي الصَّلَاةِ فَإِنَّ جَسَدَهُ وَ ثِيَابَهُ وَ كُلَّ شَيْءٍ حَوْلَهُ يُسَبِّح(21)
على (عليه السلام ) فرمود: هنگامى كه انسان در حال نماز است، اندام، جامه و همه آنچه در پيرامون اوست، تسبيح مىگويند.
زینت نماز
عن النبى الكريم صلى الله عليه و آله :
َ الْخُشُوعُ زِينَةُ الصَّلَاةِ (22)
پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله فرمود: خشوع، آرايه و زيبايى نماز است .
خشوع
أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص رَأَى رَجُلًا يَعْبَثُ فِي صَلَاتِهِ بِلِحْيَتِهِ فَقَالَ لَوْ خَشَعَ قَلْبُهُ لَخَشَعَتْ جَوَارِحُ (23)
پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله ديدند مردى در حال نماز با ريش خود بازى مى كند فرمودند: اگر قلب او خشوع مىداشت، قطعا همه اعضايش نيز خاشع مىبود.
نماز بدرود
قال رسول الله صلى الله عليه و آله :
صَلِّ صَلَاةَ مُوَدِّعٍ كَأَنَّكَ لَا تُصَلِّي بَعْدَهَا أَبَدا... (26)
رسول اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: وقتی نماز میخوانی آنگونه بخوان که آخرین نماز تو است و ديگر هرگز نمازى نخواهى خواند...
قال رسول الله صلى الله عليه و آله :
أَطْوَلُكُمْ قُنُوتاً فِي دَارِ الدُّنْيَا أَطْوَلُكُمْ رَاحَةً يَوْمَ الْقِيَامَةِ فِي الْمَوْقِف(28)
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود: هر آن كس كه در اين دنيا قنوتش طولانىتر باشد، در قيامت هنگام حساب آسايشش بيشتر خواهد بود.
سجده
قال امير المؤ منين (عليه السلام ):
َّ لَوْ يَعْلَمُ الْمُصَلِّي مَا يَغْشَاهُ مِن جَلَالِ اللَّهِ مَا سَرَّهُ أَنْ يَرْفَعَ رَأْسَهُ مِنْ سُجُودِ ه(29)
امير المؤ منين (عليه السلام ) فرمود: اگر نمازگزار بداند چه اندازه مشمول جلال الهى است، هرگز راضى نمى شود كه سر از سجده بردارد.
نماز و تفکر
النبى الكريم صلى الله عليه و آله:
رَكْعَتَانِ مُقْتَصَدَتَانِ فِي تَفَكُّرٍ- خَيْرٌ مِنْ قِيَامِ لَيْلَةٍ وَ الْقَلْبُ سَا ه(30)
پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله فرمود:
دو ركعت نماز متعارف همراه با تفكر و حضور قلب، ارزشمندتر از يك شب زنده دارى با دل سرگردان و بدون توجه است.
نماز آگاهانه
عن الصادق عليه السلام:
مَنْ صَلَّى رَكْعَتَيْنِ يَعْلَمُ مَا يَقُولُ فِيهِمَا انْصَرَفَ وَ لَيْسَ بَيْنَهُ وَ بَيْنَ اللَّهِ ذَنْبٌ إِلَّا غُفِرَ لَه(31)
امام صادق (عليه السلام ):
هر كس آگاهانه و با توجه به مفاهيم دو ركعت نماز بخواند، در حالى نمازش را به پايان ميبرد كه ميان او و خدايش هيچ گناهى نمانده است.
گشایش درگاه الهی
قال النبى صلى الله عليه و آله :
مَا دُمْتَ فِي الصَّلَاةِ فَإِنَّكَ تَقْرَعُ بَابَ الْمَلِكِ الْجَبَّارِ- وَ مَنْ يُكْثِرْ قَرْعَ بَابِ الْمَلِكِ يُفْتَحْ لَهُ (32)
پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: هنگامى كه در نماز هستى در خانه پادشاه مقتدر را مىكوبى و هر آن كس در را بسيار بكوبد، در به رويش گشوده خواهد شد.
راز و نیاز شبانه
عن النبى الكريم صلى الله عليه و آلهَ:
إِنَّ الْعَبْدَ إِذَا تَخَلَّى بِسَيِّدِهِ فِي جَوْفِ اللَّيْلِ الْمُظْلِمِ وَ نَاجَاهُ أَثْبَتَ اللَّهُ النُّورَ فِي قَلْبِهِ فَإِذَا قَالَ يَا رَبِّ يَا رَبِّ نَادَاهُ الْجَلِيلُ جَلَّ جَلَالُهُ لَبَّيْكَ عَبْدِي سَلْنِي أُعْطِكَ وَ تَوَكَّلْ عَلَيَّ أَكْفِكَ... (33)
از نبى اكرم صلى الله عليه و آله نقل شده است: هنگامى كه بنده اى با خداوند در نيمه شب تيره خلوت كرده، با او مناجات ميكند، خدا قلب او را نورانى خواهد ساخت. و وقتى ميگويد: يا رب، يا رب، رب جليل مى فرمايد: بندهى من لبيك ، از من طلب كن تا اعطا كنم و به من توكل كن تا تو را بى نياز سازم .
نماز حضرت ابراهیم(ع)
مَا اتَّخَذَ اللَّهُ إِبْرَاهِيمَ خَلِيلًا إِلَّا لِإِطْعَامِهِ الطَّعَامَ- وَ صَلَاتِهِ بِاللَّيْلِ وَ النَّاسُ نِيَامٌ (34)
پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: خدا «ابراهيم» را به مقام خليلى خود بر نگزيد، مگر به خاطر دو چيز:
1- سخاوتمندانه مردم را اطعام میكرد؛
2- شب هنگام كه مردم در خواب بودند نماز مىخواند.
سبب محرومیت
قال الباقر (عليه السلام ):
جَاءَ رَجُلٌ إِلَى أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ ع فَقَالَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ إِنِّي قَدْ حُرِمْتُ الصَّلَاةَ بِاللَّيْلِ قَالَ فَقَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع أَنْتَ رَجُلٌ قَدْ قَيَّدَتْكَ ذُنُوبُ (35)
سبب محروميت از نماز شب
امام باقر (عليه السلام ) روايت كرد: مردى به ساحت اميرالمؤ منين (عليه السلام) آمد و عرض كرد: «من از نماز شب ، محروم شده ام» حضرت فرمود: «گناهانت تو را به زنجير كشيدهاند.»
رود جاری
قال النبى صلى الله عليه و آله :
مثل الصلوات الخمس كمثل نهر جار عذب على باب احدكم يغتسل فيه كل يوم خمس مرات فما يبقى ذلك من الدنس (38)
پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: نمازهاى پنج گانه همانند نهر جارى گوارايى هستند كه بر در خانههايتان روان است پس هر روز پنج بار خود را در زلال آن شستشو دهيد، هرگز - ديگر- هيچ پليدى باقى نمىماند.(39)
...............................................................................................................................................................................................
1- فروع كافى ج 3 / ص 266
2- وسائلالشيعه / ج 3 / ص 16 + بحارالانوار / ج 82 / ص 227
3- بحارالانوار / ج 77 / ص 77 و ج 82 / ص 233 و مستدرك / ج 1 / ص 174
4- بحارالانوار / ج 82 / ص 227
5- وسائلالشيعه / ج 3 / ص 16 و ثواب الاعمال مترجم / ص 515
6- وسائلالشيعه / ج 3 / ص 21
7- بحارالانوار / ج 84 / ص 231
8- بحارالانوار / ج 84 / ص 257
9- بحارالانوار / ج 75 / ص 258
10- بحارالانوار / ج 61 / ص + كافى / ج 2 / ص 349
11- بحارالانوار / ج 84 / ص 249
12- بحارالانوار / ج 82 / ص 198
13- بحارالانوار / ج 14 / ص 43
14- نهجالبلاغه نامه 27
15- بحارالانوار / ج 82 / ص 213 به نقل از عللالشرايع / ج 1 / ص 237
16- بحارالانوار / ج 77 / ص 131 + ج 78 / ص 80
17- بحارالانوار / ج 84 / ص 228
18- بحارالانوار / ج 84 / ص 264
19- جواهرالكلام / ج 10 / ص 367
20- بحارالانوار / ج 82 / ص 207 + خصال / ج 2 / ص 167
21- بحارالانوار / ج 84 / ص 249
22- فروع كافى / ج 3 / ص 266
23- بحارالانوار / ج 77 / ص 78
24- بحارالانوار / ج 38 / ص 99 و ج 73 / ص 120
25- بحارالانوار / ج 74 / ص 383 + عللالشرايع / ج 1 / ص 33
26- بحارالانوار / ج 83 / ص 127 + كافى / ج 3 / ص 450
27- كنزالعمال / ج 7 / ص 291 / حديث 18931
39- كنزالعمال / ج 7 / ص 675 / حديث 20861